فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 12، شماره 2، تابستان 98 ، شماره پی در پی 44

بررسی تطبیقی کارکردهای هنری نقشمایۀ آینه در اشعار زنانه و مردانه

صفحه (231 - 249)
علی فروغی، امیربانو کریمی(نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : تابستان 97
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : تابستان 97

چکیده

موتیف یا نقشمایۀ آینه در شعر مردانۀ فارسی کارکردهای هنری گوناگونی داشته است، از تصاویری که خاقانی بر اساس سوابق ادبی و فرهنگی مربوط به آینۀ محسوس و مادی آفریده است تا به کار رفتن به عنوان رمز انسان کامل و دل خالی از تعلقات و محل تجلی ذات و صفات الهی در اشعار عرفانی (مثلاَ مثنوی معنوی) و رمز حیرت در شعر بیدل. اما در دیوان ژاله قائم مقامی همراز زن گشته و موضوع اصلی سروده هایی قرار گرفته است که تنها با نگاه زنانۀ ژاله میتوانست پدید بیاید. محققان در بررسی این سروده ها اشتباهاتی داشته اند که بیان خواهد شد. کمی پس از ژاله و بدون مطالعۀ شعر او، فروغ فرخزاد نیز چنین رابطۀ شخصی زنانه ای با آینه دارد و صورخیال پیچیده تری را بر اساس آن می آفریند. اما این پیوند ذاتی را که ژاله میان زن و آیینه برقرار میکند در اشعار حِکمی و غیرشخصی و مردانۀ پروین اعتصامی نمیبینیم. برای همین بهره گیری او از آینه در چارچوب مضامین تکراری گذشتگان باقی مانده است و شخصی و ابتکاری نیست. مقالۀ حاضر با اشاره ای به رابطۀ زن با آینه و ویژگیهای سبکی اشعار زنانه، به بررسی موارد کاربرد آینه در سروده های شاعران یادشده میپردازد و زنانگی این کاربردها و تأثیر آن را در خلاقیت سرایندگان نشان میدهد، ضمن اینکه بر تفاوت استفادۀ ژاله و فروغ از این وسیلۀ نسبتاً زنانه، تأثیر زنانگی و شخصی بودن شعرشان بر خلاقیت آنها و تفاوتشان با پروین و گذشتگان تأکید میکند. and lt;-b and gt; and lt;-span and gt; and lt;-p and gt;

کلمات کلیدی
نقشمایه , پیوند زن و آینه , اشعار زنانه , ژاله قائم مقامی

• ابدع البدایع، محمدحسین شمس‌العلماء گرکانی، به اهتمام حسین جعفری، با مقدمۀ جلیل تجلیل، تبریز: احرار تبریز، 1377.
• دیوان پروین اعتصامی، پروین اعتصامی، با مقدمۀ ملک‌الشعراء بهار، تهران: میلاد، 1377.
• دیوان خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی نجار خاقانی شروانی، با تصحیح و مقدمه و تعلیقات ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار، 1382.
• دیوان ژاله قائم‌مقامی، عالمتاج قائم‌مقامی، به کوشش پژمان بختیاری، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا، 1345.
• شاعر آیینه‌ها: بررسی سبک هندی و شعر بیدل، محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه، 1389.
• فرهنگ توصیفی نقد و نظریه‌های ادبی، فاطمه مدرسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1390.
• «شعر زنانۀ ایران و سبک و گویشی زنانه»، حمیده غلامی و معصومه بخشی‌زاده، فصلنامۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال 6، شمارۀ 4، پیاپی 22، زمستان 1392، صص 225-244.
• فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی، تهران: طهوری، 1389.
• کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق بیدل، به تصحیح خال محمد خسته و خلیل‌الله خلیلی، به کوشش بهمن خلیفه بناروانی، 4 ج، تهران: طلایه، 1389.
• «گوهری گم‌گشته در خاک سیاه: ژاله قائم‌مقامی، شاعری از فراهان»، سهیلا صارمی، فصلنامۀ دیار، سال اول، شمارۀ 3، بهار 1396، صص 123-141.
• مجموعۀ اشعار فروغ فرخزاد: اسیر، دیوار، عصیان، تولدی دیگر، ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، فروغ فرخزاد، به سعی و اهتمام پروین قائمی، تهران: پیمان، 1382.
• مثنوی معنوی، جلال‌الدین محمد مولوی، به تصحیح رینولد الین نیکلسون، تهران: امیرکبیر، 1356.
• «موتیف چیست و چگونه شکل می‌گیرد؟»، محمد تقوی و الهام دهقان، فصلنامۀ نقد ادبی، سال دوم، شمارۀ 8، زمستان 1388، صص 7-31.
• www.etilaatroz.com